ZOBACZ
WSZYSTKIE TREŚCI NA PORTALU POWSTAJĄ WE WSPÓŁPRACY Z WIODĄCYMI OŚRODKAMI NAUKOWO-BADAWCZYMI
Zdrowo jem, więcej wiem! Postaw na słońce Tradycyjny sad Filmeko Akademia Fundacji BOŚ |
Więcej… |
Kategorie żywności
dr Monika Hoffmann
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Żywność funkcjonalna, fortyfikowana, wygodna, nowa? W terminologii opisującej współczesne produkty spożywcze pojawiają się pojęcia, które często wywołują rozmaite emocje - od zdziwienie i zaskoczenia, przez niepewność i lekceważenie, po zainteresowanie i przychylność. Jednak znaczenie nowych terminów nie dla wszystkich jest do końca jasne. Niewiele też osób zdaje sobie sprawę, na ile produkty te mają coś wspólnego z naszym codziennym pożywieniem?
Żywność funkcjonalna, fortyfikowana, wygodna, nowa? W terminologii opisującej współczesne produkty spożywcze pojawiają się pojęcia, które często wywołują rozmaite emocje - od zdziwienie i zaskoczenia, przez niepewność i lekceważenie, po zainteresowanie i przychylność. Jednak znaczenie nowych terminów nie dla wszystkich jest do końca jasne. Niewiele też osób zdaje sobie sprawę, na ile produkty te mają coś wspólnego z naszym codziennym pożywieniem?
Żywność funkcjonalna to żywność, która - niezależnie od swojej podstawowej wartości odżywczej dzięki aktywnym składnikom zapewnia określone korzyści zdrowotne, tj. poprawę stanu zdrowia i samopoczucia i/lub zmniejszenie ryzyka chorób. Zatem żywność może być uznana za funkcjonalną, jeżeli udowodniono jej pozytywny wpływ na jedną funkcję organizmu (lub więcej) ponad podstawowy efekt odżywczy. Żywność funkcjonalna musi wykazywać korzystne oddziaływanie przy typowym poziomie spożycia, a jej postać musi być zbliżona do tradycyjnej, a więc nie może występować w postaci kropli, kapsułek czy tabletek.
Rodem z Japonii
Koncepcja żywności funkcjonalnej przedstawiona została w 1984 r. przez japońskich naukowców, którzy badali związki pomiędzy żywieniem i wzbogacaniem żywności, a możliwościami wpływania na funkcje fizjologiczne organizmu i ich modulowania. W związku z potencjalną korzyścią płynącą z wyeliminowania bądź ograniczenia występowania chorób cywilizacyjnych, jaką jest zredukowanie kosztów ochrony zdrowia społeczeństwa, w 1991 r. japońskie Ministerstwo Zdrowia wprowadziło regulacje prawne dotyczące zasad produkcji i obrotu odnośnie produktów oddziałujących na zdrowie, określanych skrótem FOSHU (Food for Specified Health Uses). Jednocześnie wprowadzono także przepisy regulujące zamieszczanie na tych produktach tzw. oświadczeń zdrowotnych, a więc informacji o korzystnym oddziaływaniu produktu na zdrowie lub funkcjonowanie organizmu. W Europie w 1996 r. Komisja Europejska zainicjowała program badawczy FUFOSE (Functional Food Science in Europe), który miał na celu uściślenie pojęcia ''żywność funkcjonalna'' oraz sprecyzowanie kierunków jej opracowywania i wdrażania na rynku UE. Jednak, jak do tej pory, na terenie UE nie przyjęto jednolitej, prawnie usankcjonowanej definicji tej kategorii żywności.
Żywność funkcjonalna - warianty
Uwzględniając pochodzenie produktów funkcjonalnych lub sposób ich otrzymywania, w kategorii żywności funkcjonalnej wyróżnić możemy:
Naturalna funkcjonalna
W ostatnich latach obserwuje się także tendencję do promowania, jako żywności funkcjonalnej, produktów naturalnie bogatych w składniki bioaktywne, np. herbaty ze względu na występujące w niej bioflawonoidy, pomidorów zawierających likopen, olejów będących źródłem kwasów tłuszczowych z grupy omega-3, czy płatków zbożowych (żytnich, owsianych) bogatych w betaglukan.
Produkty z przyszłością
Żywność funkcjonalna należy do najpopularniejszych trendów związanych z odżywianiem w ostatnich latach, zarówno na rynku polskim, jak i na rynkach światowych, i rozwija się bardzo intensywnie. Wzmożone zainteresowanie ze strony konsumentów tą żywnością tłumaczyć można ich rosnącą świadomością, że istnieje ścisły związek pomiędzy dietą i stylem życia, a jakością życia, przewidywaną jego długością oraz możliwościami prewencji chorób cywilizacyjnych. Udział produktów funkcjonalnych w diecie może mieć duży wpływ na poprawę sposobu odżywiania, szczególnie u tych osób, których dieta bazuje na żywności wysoko przetworzonej, zubożonej w składniki aktywne - witaminy, minerały, błonnik itp. Nie należy jednak uznawać żywności funkcjonalnej za remedium na wszelkie problemy dietetyczno-zdrowotne.
Woda na młyn?
Dział żywności funkcjonalnej jest również niezwykle atrakcyjny dla producentów. Możliwość produkowania prozdrowotnych artykułów żywnościowych, wytwarzanych dla konkretnych odbiorców (np. sportowców, osób odchudzających się, w podeszłym wieku itp.), pozwala producentom poszerzyć ofertę, ułatwiając utrzymanie dotychczasowych klientów i pozyskanie nowych. Nie bez znaczenia jest również fakt, że żywność funkcjonalna jest zwykle znacznie droższa niż tradycyjna. Efekty ekonomiczne i duża siła marketingowego oddziaływania terminu ''żywność funkcjonalna'' sprawiają, że wszelkie osiągnięcia w dziedzinie nauk żywieniowych przekładają się na produkcję artykułów, które reklamowane są jako niezbędny element zdrowego stylu życia.
Luki prawne
Oprócz ogólnie przyjętej definicji, w prawodawstwie Unii Europejskiej brak też szczegółowych uregulowań prawnych odnośnie tzw. oświadczeń zdrowotnych, czyli formy i sposobu informowania konsumentów o ewentualnych prozdrowotnych efektach żywności funkcjonalnej. W konsekwencji trudno jest weryfikować, które z przedstawianych w oświadczeniach twierdzeń oparte są na naukowo dowiedzionych właściwościach żywności funkcjonalnej, a które są jedynie narzędziem marketingowym, pozwalającym zwiększyć sprzedaż. W prawie unijnym, w tym też polskim, wyróżnia się jedynie kilka typów żywności, które mogą być zaliczone do kategorii żywności funkcjonalnej. Są toprodukty wzbogacane oraz tzw. środki specjalnego przeznaczenia żywieniowego.
Żywność wzbogacana (fortyfikowana) może być zaliczona do żywności funkcjonalnej. Są to produkty, do których wprowadzono jeden składnik bądź kilka składników odżywczych, bez względu na to, czy występują one w tych produktach naturalnie czy nie. Wzbogacanie żywność ma na celu zapobieganie niedoborom składników odżywczych w codziennej diecie, wyrównywanie strat składników odżywczych, które zachodzą w czasie procesów technologicznych, oraz upodobnienie - pod względem wartości odżywczej - substytutów do produktów naturalnych. Przykładem może być wzbogacanie margaryn w witaminy naturalnie występujące w maśle. Na ryzyko niedoborów witamin i składników mineralnych szczególnie narażone są osoby prowadzące niehigieniczny tryb życia, starsze - ze względu na zaburzone procesy wchłaniania, kobiety w ciąży i w czasie laktacji, chorzy i rekonwalescenci oraz osoby intensywnie uprawiające sport oraz te, które stosują restrykcyjne diety (wegetariańskie, wegańskie, obniżające masę ciała i in.).
Regulacje prawne
Dokumentem regulującym wzbogacanie żywności w witaminy i składniki mineralne jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 19 grudnia 2002 r. w sprawie substancji wzbogacających dodawanych do żywności i warunków ich stosowania. W rozporządzeniu tym przedstawiono wykaz witamin i składników mineralnych oraz ich form chemicznych, które mogą być stosowane do wzbogacania produktów spożywczych. Są to witaminy: A, D, E, B1, B2, PP, B6, B12, foliany, B5, biotyna i witamina C oraz wapń, żelazo i jod.
Co można wzbogacać?
W witaminy i składniki mineralne najczęściej wzbogacane są oleje roślinne, margaryny, mleko i przetwory mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu, soki owocowe, warzywne, owocowo-warzywne i nektary, napoje z udziałem soków owocowych i warzywnych oraz mąka, przetwory zbożowe i zbożowe produkty śniadaniowe. Wzbogacanie, innych niż wymienione powyżej, produktów spożywczych możliwe jest jedynie po uzyskaniu opinii jednostki naukowo-badawczej o celowości wzbogacania. W przypadku produktów, takich jak margaryny i sól kuchenna, wzbogacanie jest obligatoryjne. Rozważane jest także wprowadzenie obowiązku wzbogacania mąki w kwas foliowy, którego niedobory przyczyniają się między innymi do zwiększenia ryzyka zachorowania na miażdżycę.
Ile można dodać?
Poziom witamin i składników mineralnych w produktach wzbogacanych jest ściśle określony. Maksymalnie wynosi nie więcej niż 50% zalecanego dziennego spożycia dla konkretnego składnika odżywczego na 100 g lub 100 ml produktu. Minimalny poziom składników aktywnych, który pozwala zakwalifikować produkt do żywności wzbogacanej, wynosi nie mniej niż 15% zalecanego dziennego spożycia na 100 g lub 100 ml produktu. Wyjątkiem są foliany (kwas foliowy) oraz witamina C, które mogą występować w produktach wzbogacanych na poziomie 100% zalecanego dziennego spożycia, ze względu na straty zachodzące podczas procesu przygotowywania żywności.
Środki specjalnego przeznaczenia żywieniowego są to produkty żywnościowe skierowane do osób o szczególnych potrzebach żywieniowych. Środki te mogą być zaliczone do żywności funkcjonalnej. Wyróżnia się tu:
Skład pod kontrolą
Ze względu na grupę odbiorców o specyficznych i nietypowych wymaganiach żywieniowych - środki specjalnego przeznaczenia żywieniowego muszą spełniać rygorystyczne wymagania dotyczące składu, wartości odżywczej i jakości zdrowotnej. Inne produkty spożywcze znajdujące się w handlu podlegają bardziej liberalnym przepisom prawa żywnościowego. Różnice dotyczą przede wszystkim składu ilościowo-jakościowego, procesu wytwarzania, sposobu opakowania oraz znakowania produktów, czyli informacji podawanych na etykiecie. Każdy produkt zaliczany do kategorii żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego musi być oznakowany z wyróżnieniem przeznaczenia, składu ilościowego i jakościowego oraz wartości odżywczej. Informacja odnośnie wartości odżywczej powinna zawierać co najmniej określenie wartości energetycznej (kaloryczności) oraz zawartości węglowodanów, białka i tłuszczu.
Suplementy - produkty żywnościowe, które są skoncentrowanym źródłem substancji odżywczych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub fizjologiczny. Celem ich stosowania jest uzupełnienie diety o substancje deficytowe, zarówno witaminy i składniki mineralne, jak i inne substancje biologicznie aktywne pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.
W kapsułce, pigułce?
Suplementy sprzedawane są w postaci kapsułek, pastylek, tabletek, pigułek, a także saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i innych. Płyny lub proszki są przeznaczonych do przyjmowania w niewielkich, dokładnie odmierzanych ilościach jednostkowych. Ze względu na formę, w jakiej występują, nie są zaliczane do żywności funkcjonalnej, która, jak podaje definicja, musi mieć postać tradycyjnych produktów spożywczych, a nie kapsułek, tabletek itp.
Regulacje prawne
Przepisem regulującym produkcje i sprzedaż suplementów diety jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety. Etykiety suplementów muszą zawierać informację o składzie preparatu, zawartości składników aktywnych, zalecaną do spożycia dzienną dawkę, ostrzeżenie dotyczące nieprzekraczania zalecanej dawki oraz o tym, że suplement nie może zastąpić zróżnicowanej (urozmaiconej) diety. W przypadku witamin i składników mineralnych dodatkowo wymagana jest informacja o procencie realizacji dziennego zapotrzebowania na te składniki. Etykiety suplementów zwykle zawierają także informacje na temat właściwości składników aktywnych preparatu oraz wskazań odżywczych lub fizjologicznych do stosowania suplementu diety - w postaci oświadczeń zdrowotnych i żywieniowych. Niedopuszczalne są natomiast sugestie, że suplementy wykazują działanie lecznicze. Niektóre suplementy zawierają, podobne bądź takie same jak leki, składniki aktywne, jednak ich stężenie zwykle jest znacznie niższe niż w preparatach leczniczych.
Nowa żywność to termin stosowany odnośnie żywności, a także składników żywności, które nie były spożywane w znaczącym stopniu na terenie Wspólnoty Europejskiej przed 15 maja 1997 r. Data ta związana jest z dniem wejścia w życie rozporządzenia (WE) nr 258/97 Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 27 stycznia 1997 r. dotyczącego nowej żywności i nowych składników żywności. Drugim kryterium, na podstawie którego żywność zalicza się do nowej żywności, jest przynależność do jednej z wymienionych poniżej grup:
Jako nowe składniki żywności zakwalifikowane zostały, między innymi:
W sklepach
Nowa żywność, z którą możemy spotkać się w czasie codziennych zakupów, to przede wszystkim tłuszcze do smarowania, napoje owocowe na bazie mleka, produkty typu jogurt i produkty typu ser oraz pieczywo z dodatkiem fitosteroli lub fitostanoli - roślinnych związków, które obniżają poziom cholesterolu w surowicy krwi, dzięki ograniczeniu jego wchłaniana z diety.
Żywność wygodnato produkty gotowe do spożycia lub produkty, z których można szybko przygotować posiłek, ponieważ wymagają tylko niewielkiej obróbki kulinarnej. Artykuły te są porcjowane i pakowane w sposób szczególnie dogodny dla konsumenta. Do grupy tej zaliczyć można produkty gotowe do odróbki termicznej (np. porcjowane, obrane ziemniaki), gotowe do podgrzania (np. pierogi, zupy w kartonach) oraz gotowe do spożycia (przekąski, sałatki, surówki). Do produktów wygodnych zalicza się również tzw. koncentraty spożywcze, a więc żywność wymagającą uwodnienia - np. zupy, sosy w proszku, napoje w proszku, ciasta i desery w proszku.
Coś za coś
Wykorzystanie w codziennym życiu żywności wygodnej jest niewątpliwie - wygodne, ponieważ pozwala zaoszczędzić czas i ułatwia przygotowanie posiłków. Należy mieć jednak świadomość, że znaczna część tych produktów, to żywność o wysokim stopniu przetworzenia, a co z tym związane - o obniżonej wartości odżywczej.
Copyright © 2010 by Fundacja Banku Ochrony Środowiska